«Τα κρασιά από αυτόρριζα αμπέλια έχουν κάτι στη γεύση τους.
Δεν πρόκειται για ένταση ή άρωμα, αλλά γι’ αυτό που μένει στο στόμα. Υφή που δύσκολα περιγράφεται με λέξεις», λέει ο οινολόγος Πάνος Ζουμπούλης και το απλοποιεί αμέσως: «Είναι η αίσθηση που αφήνει στο στόμα».

Κι αυτή η αίσθηση κρύβει μέσα της μια ιστορία αιώνων.

Τα αυτόρριζα αμπέλια είναι όσα δεν έχουν εμβολιαστεί σε αμερικανικά υποκείμενα. Μετά την καταστροφή που προκάλεσε η φυλλοξήρα στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα, σχεδόν όλοι οι αμπελώνες επαναφυτεύτηκαν με αυτόν τον τρόπο για να μπορέσουν να επιβιώσουν. Όμως σε λίγες περιοχές του πλανήτη, σε απομακρυσμένα μέρη ή εκεί όπου η άμμος και τα ηφαιστειακά εδάφη δεν αφήνουν το έντομο να αναπτυχθεί, σώθηκαν αμπέλια που εξακολουθούν να πατούν στις δικές τους ρίζες. Αυτά είναι τα αυτόρριζα ή francs de pied, όπως τα αποκαλούν οι Γάλλοι.

Η Ελλάδα είναι από τις χώρες που διατήρησαν τέτοιους θησαυρούς. Στη Σαντορίνη, τα αμπέλια που φυτεύονται κατευθείαν στην ηφαιστειακή γη ζουν και παράγουν εδώ και αιώνες. Στο Αμύνταιο και στη Νάουσα, τα αμμώδη εδάφη κράτησαν μακριά τη φυλλοξήρα και διασώθηκαν κλήματα Ξινόμαυρου. Στην Κεφαλονιά, στις πλαγιές της Ρομπόλας, εξακολουθούν να καλλιεργούνται διάσπαρτα παλαιά κλήματα. Στην Κρήτη, κυρίως στο Ρέθυμνο και στη Σητεία, αλλά και σε αρκετά κυκλαδίτικα νησιά, επιβιώνουν ακόμη μικροί αυτόρριζοι αμπελώνες. Στην Κύπρο, οι περισσότεροι αμπελώνες παραμένουν αυτόρριζοι, σκαρφαλωμένοι ακόμη και πάνω από τα 1.200 μ. υψόμετρο, με φυτά που ξεπερνούν τον έναν αιώνα. Και στη Νεμέα, οι Ζουμπούληδες ανακάλυψαν έναν εγκαταλελειμμένο αμπελώνα, που έγινε η βάση για τις «Παλιές Ρίζες» του La Tour Melas.

Ο Πάνος και ο γιος του Σπύρος Ζουμπούλης, οινολόγοι με σημαντικές περγαμηνές που έχουν φτιάξει κρασί σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, μπορούν να υπερηφανεύονται ότι έχουν βάλει την υπογραφή τους σε μεγάλα οινικά projects με εμπορικές επιτυχίες. Προσφέρουν ολοκληρωμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες και συνεργάζονται με πολλά οινοποιεία στην Ελλάδα και την Κύπρο.

Παραδόξως, η σχέση τους με τα αυτόρριζα δεν ξεκίνησε στην Ελλάδα, αλλά στην Αργεντινή, μέσα από το project στην ελληνικότατη Bodega Krontiras. Εκεί αντίκρισαν για πρώτη φορά αμπέλια που δεν είχαν εμβολιαστεί. «Είδαμε φυτά που ακολουθούσαν έναν δικό τους ρυθμό», θυμάται ο Πάνος. «Ο τρύγος γινόταν σχεδόν πάντα την ίδια μέρα. Η σταθερότητα αυτή μάς εντυπωσίασε». Η εμπειρία στην Αργεντινή τούς ώθησε να αναζητήσουν ξανά τις παλιές ρίζες στην Ελλάδα, ψάχνοντας σε μέρη που έμοιαζαν να έχουν ξεχάσει το βάρος της ιστορίας τους.

Η αξία αυτών των φυτών δεν περιορίζεται στο συναίσθημα ή στη μνήμη. Επιστημονικά, τα αυτόρριζα διαθέτουν πιο βαθύ και πολύπλοκο ριζικό σύστημα, γεγονός που τα κάνει πιο ανθεκτικά στην ξηρασία και στις ακραίες θερμοκρασίες. Δείχνουν μεγαλύτερη συνέπεια στον βιολογικό τους κύκλο· από τη βλάστηση έως τον τρύγο, το φυτό δεν παρασύρεται εύκολα από τις κλιματικές διακυμάνσεις. Γι’ αυτό αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι τα αυτόρριζα μπορούν να προσφέρουν λύσεις σε μια εποχή που η κλιματική αλλαγή αναστατώνει τις παραδοσιακές ισορροπίες.

Αλλά υπάρχει και κάτι ακόμη: η γεύση. Η έλλειψη εμβολιασμού σημαίνει ότι η ρίζα και το κλήμα είναι ένα σώμα, χωρίς μεσολαβητή. Αυτό επιτρέπει στο φυτό να εκφράσει το terroir με τον πιο άμεσο τρόπο.

«Δεν είναι όλα τα αυτόρριζα για μεγάλα κρασιά», τονίζει ο Σπύρος Ζουμπούλης. «Αν τα αφήσεις στην τύχη τους, θα μείνουν φτωχά. Αν όμως τα φροντίσεις, τότε δίνουν κάτι που έχει ξεχωριστή καθαρότητα».

Αυτή την καθαρότητα προσπαθεί να αναδείξει διεθνώς ο σύλλογος Francs de Pied, που ιδρύθηκε το 2021 στο Μονακό υπό την αιγίδα του πρίγκιπα Αλβέρτου. Σήμερα αριθμεί 51 μέλη από 15 χώρες, ανάμεσά τους ονόματα-σύμβολα: ο Loïc Pasquet του Liber Pater στο Μπορντό, ο Egon Müller από τον Μοζέλα, ο Andrea Polidoro από την Ιταλία, ο Thibault Liger-Belair από τη Βουργουνδία, ο Thibault Chartogne-Taillet από τη Champagne, η Filipa Pato από την Πορτογαλία, ο Joh. Jos. Prüm από τη Γερμανία, ο Gocha Chkhaidze από τη Γεωργία. Από την Ελλάδα συμμετέχουν το Κτήμα Σιγάλα (Σαντορίνη), το La Tour Melas (Φθιώτιδα), ο Πετρακόπουλος (Κεφαλονιά) και η Ousyra (Σύρος). Από την Κύπρο συμμετέχουν τα οινοποιεία Ζαμπάρτα και Συμεών.

Η δράση του συλλόγου δεν περιορίζεται σε συναντήσεις. Σχεδιάζεται ένα πρωτόκολλο πιστοποίησης, ώστε τα κρασιά από αυτόρριζα αμπέλια να φέρουν ειδική ένδειξη, όπως συμβαίνει με τα βιολογικά ή τα βιοδυναμικά. Παράλληλα, έχει ξεκινήσει η διαδικασία για την ένταξη της καλλιέργειας των αυτόρριζων στην Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της UNESCO. Η πορεία είναι χρονοβόρα: χρειάζεται συνεργασία τριών χωρών, συμμετοχή θεσμικών φορέων και προετοιμασία που μπορεί να διαρκέσει έως και δέκα χρόνια. Στην Ελλάδα, πιέζουν για τη στήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού, γνωρίζοντας ότι χωρίς αυτό δεν μπορεί να προχωρήσει καμία επίσημη αίτηση.

«Το αυτόρριζο είναι το original», λέει ο Πάνος Ζουμπούλης. «Είναι η αλήθεια μας και η ιστορία μας. Δεν ήρθε από αλλού, δεν κουβαλά πάνω του μια πληγή. Αυτό πρέπει να το κρατήσουμε».

Τα λόγια του δείχνουν γιατί η συζήτηση για τα αυτόρριζα δεν είναι απλώς τεχνική υπόθεση. Πρόκειται για μια προσπάθεια διάσωσης ενός κομματιού πολιτισμού, ενός τρόπου καλλιέργειας που συνδέεται με τη μνήμη και την ταυτότητα των τόπων.

Στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στη Γεωργία, οι αμπελουργοί που συμμετέχουν στον σύλλογο βλέπουν τον εαυτό τους όχι μόνο ως παραγωγούς αλλά και ως θεματοφύλακες. Στην Ελλάδα, η πρόκληση είναι διπλή: να καταγραφούν οι αυτόρριζοι αμπελώνες και να προστατευτούν, αλλά και να βρεθεί κοινός τόπος ανάμεσα στους παραγωγούς, ώστε να συνειδητοποιήσουν την αξία τους.

Όπως λένε ο Πάνος και ο Σπύρος Ζουμπούλης, η χώρα διαθέτει αναλογικά τους περισσότερους αυτόρριζους αμπελώνες στην Ευρώπη. Αν αυτό το πλεονέκτημα αξιοποιηθεί, η Ελλάδα μπορεί να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο.

Δεν είναι όλα εύκολα. Πολλά από τα παλιά κλήματα είναι παραμελημένα, άλλα δυσπρόσιτα ή χαμηλής απόδοσης. Χρειάζεται δουλειά, φροντίδα και νέος τρόπος σκέψης για να μετατραπεί αυτή η κληρονομιά σε ζωντανό κομμάτι της σημερινής αμπελουργίας.

Στην ουσία, πίσω από κάθε αυτόρριζο κλήμα δεν κρύβεται μόνο μια διαφορετική γεύση, αλλά και η συνέχεια της αμπελουργικής ιστορίας.